نقد و تحلیل رویکردهای دینی در شعر معاصر (با تکیه بر اشعار اخوان ثالث، امین پور، شاملو، شفیعی کدکنی و شهریار)

در دوره معاصر گروهی به تبعیّت از تفکّر دوره مشروطه، بر طبل مخالفت با تفکّر دینی کوفته اند و دسته ای نیز همسو با گفتمان دینی به بسط مفاهیم اسلامی پرداخته اند. در دوره انقلاب اسلامی که با انقلابی مبتنی بر باورهای مذهبی مواجهیم، جریان شعر مذهبی قوّت می گیرد. این موج جدید در دوران جنگ، به مدد دو عنصر عشق و حماسه موّاج تر می شود و بسیاری از شاعران و سرباز شاعرانِ این دوره که شخصاً جنگ را تجربه کرده اند با تکیه بر ایمان مذهبی، شعر آیینی دوره معاصر را پر رنگ تر می کنند. در تحلیل رویکرد شاعرانی که در تحقیق حاضر بدانها پرداخته ایم، با سه دیدگاه مواجهیم: محمد حسین شهریار و قیصر امین پور با دیدگاهی سنّتی و همسو با عرف باورهای دینی جامعه، روشی توصیفی پیش گرفته اند. از آن سوی احمدشاملو و مهدی اخوان ثالث از این نظر که نگاهی انتقادی به پاره ای از باورهای دینی دارند، در جبهه مقابل این دو قرار می گیرند. نگاه شفیعی به فرهنگ اسلامی و به طور کلّی به دین، نگاهی موشکافانه و تاریخیست؛ او بیشتر از آنکه به دین نگاه اعتقادی داشته باشد، آن را به عنوان یک رخداد فکری در بستر تاریخی مطالعه می کند - گرچه خود نیز به صورتی باورمند بدان عمل می کند- لذا شیفتگی او به فرهنگ اسلامی همراه با مایه هایی از نقد و خردورزیست. در یک نگاه کلّی، تأویلهای علمی شهریار از دین برجسته ترین ویژگی تفکر دینی اوست. ویژگی برجسته قیصر، استفاده او از مفاهیم اسلامی برای بیان موضوعات انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی است. توجّه خاصّ شفیعی به عرفان و بخصوص تلفیق عرفان و طبیعت گرایی، نکته بدیع و برجسته تفکّر دینی او لحاظ می شود. در شعر اخوان، اصلی ترین ویژگی از منظر دینی، توجّه ویژه او به زردشت و آیین او و در مرحله بعدی توجّه او به مزدک و مانیست که نهایتاً به شکل گیری«مزدشت» انجامیده است. شاملو بر خلاف دیگر شاعران - حتّی اخوان- اساساً مخالف گفتمان دینیست و اعتقادی به کارساز بودن نیروی مذهب در جهت گیری های انسانی و اجتماعی ندارد و رفاه و رستگاری بشر را در گرو خردورزی می داند.